ثقلین (قرآن کریم و عترت پیامبر اکرم)

جهانی راز، اندر بای قرآن نباشد گفته ای همتای قرآن نشان های خدا را می توان دید که دارد جلوه در سیمای قرآن جمال و قدرت و فیض خدایی تجلی کرده در سینای قرآن
روزی که رسول خاتم صلی الله و علیه و آله دو وزنه سنگین و دو میراث گرانبها (قرآن و عترت) را به مردم معرفی کرد و برای نجات از گمراهی، تمسک به – ثقلین – را توصیه فرمود، اهل بیت خویش را نیز به عنوان قرآن شناسان خبیر معرفی کرد، تا پس از او، امت از ائمه الهام بگیرندو شاگردی عترت را با افتخار بپذیرند.
صادق آل محمد صلی الله و علیه و آله، در باره حبل المتین قرآن و شیوه بهره گیری ازآن و جایگاه کلام الهی، سخنان نغز بسیاری دارد که در این نوشته به اختصار به برخی از محورهای تعالیم و توصیه های حضرتش اشاره می کنیم، باشد که جامعه قرآنی و ولایی ما، از حضرت صادق علیه السلام سرمشق بگیرد و از سرچشمه هدایت قرآنی، جان عطشناک خویش را سیراب سازد.

۱- قرآن، تجلی گاه خدا
کلام الهی، جلوه ای از قدرت و علم و حکمت خداست و آیات قرآن،هریک نشانه ای از عظمت الهی است. امام صادق علیه السلام در زمینه جلوه گاه بودن قرآن برای ذات مقدس خدا البته برای چشم های بیدار ودلهای آگاه می فرماید:
(لقد تجلی الله لخلقه فی کلامه و لکنهم لایبصرون)
/پاورقی ۱- بحارالانوار، ج ۸۹، (بیروت)، ص ۱۰۷٫/
خداوند بر خلق خویش در کلام خودش تجلی کرده است، ولی آنان خدارا نمی بینند.

پدید آورنده: جواد ذوالجلالی

۲- گنجینه کامل

معارف قرآن بی پایان است. به تعبیر خود قرآن (تبیانا لکل شیی) است; بیانگر هرچیز. هر پند و حکمت، هر حکم و قانون، هر علم ودانش ریشه در قرآن دارد. حتی برای آگاهی از سرگذشت پیشینیان وسرنوشت آیندگان و دانشهای آسمان و زمین باید به قرآن نگریست وبه کمک اهل بیت علیهم السلام ، از این منبع و گنجینه کامل بهره گرفت. امام صادق علیه السلام می فرماید:
– خداوند بی همتا و قدرتمند، کتاب خویش را بر شما نازل فرمود واو راستگو و نیکوکار است. در قرآن، خبر شما و خبر آنان که پیش از شما بودند و آنان که پس از شما خواهند آمد، همچنین خبرآسمان و زمین است…-
و در سخن دیگری به جنبه تبیان بودن قرآن چنین اشاره می فرماید:
/پاورقی ۲- کافی، ج ۲، ص ۵۹۹٫/
(ان الله انزل فی القرآن تبیان کل شی ، حتی و الله ما ترک شیئایحتاج العباد الیه الا بینه للناس…)
/پاورقی ۳- بحارالانوار، ج ۸۹، ص ۸۱٫/
خداوند در قرآن، بیان هرچیز را نازل کرده است. به خدا قسم هیچ چیزی را که بندگان به آن نیازمندند، فروگذار نکرده و برای مردم بیان فرموده است.

۳- عهد نامه الهی
قرآن، عهدی استوار میان خدا و مردم است و آیات این کتاب، متن این عهدنامه را بیان می کند. در عهد نامه باید نگریست، به آن باید پای بند بود، مفاد آن را نباید زیر پاگذاشت. امام صادق علیه السلام درباره این عهدنامه و لزوم تلاوت بخشی از آن در هرروز، چنین می فرماید:
– القرآن عهدالله الی خلقه، فقد ینبغی للمر المسلم ان ینظرفی عهده و ان یقرا منه فی کل یوم خمسین آیه –
/پاورقی ۴- وسایل الشیعه، ج ۴، ص ۸۴۹٫/
قرآن عهد خداوند نسبت به بندگان اوست. سزاوار است که یک انسان مسلمان در این عهدنامه الهی بنگرد و هر روز پنجاه آیه از آن را بخواند.
روشن است که مرور بر مفاد یک عهدنامه، برای یادآوری از آن قرارداد و رعایت آن در عمل است. میثاق خدا با بندگان برشناختن احکام الهی و عبرت گرفتن از حکایات قرآن و عمل به اوامر او وتدبر در آیات است. جالب است که امام صادق علیه السلام وقتی می خواست قرآن تلاوت کند، قرآن را که به دست راست خویش می گرفت، دعایی می خواندکه به عهد بودن قرآن و تعهدات انسان در قبال این قرار داد، اشاره دارد. مضمون آن دعا چنین است:
– خداوندا! من عهد و کتاب تو را گشودم. خدایا! نگاهم را در این کتاب، عبادت قرار بده و قرائتم را تفکر، و تفکرم را عبرت آموزی. خدایا! مرا از آنان قرار بده که از مواعظ تو در این کتاب، پند می گیرند و از نافرمانی ات پرهیز می کنند. وقتی کتاب تورا می خوانم، بر دل و گوشم مهر مزن و بر دیدگانم پرده میفکن و قرائت مرا خالی از تدبر مگردان، بلکه مرا چنان قرار بده که درآیات و احکامش ژرف بنگرم، دستورهای دین تو را بگیرم و عمل کنم و نگاه مرا در این کتاب، غافلانه و قرائتم را بیهوده و بی ثمرمساز.-
/پاورقی ۵- بحارالانوار، ج ۹۵، ص ۵٫/

۴- آینه عبرت
در خلال آیات قرآن، سرگذشت اقوامی از گذشته آمده است. چه نیکان وصالحان که در سایه ایمان و عمل و پیروی از حق، سعادتمند شدند،چه عنودان و لجوجان که با تکذیب انبیا و انکار خدا و طغیان و فساد، گرفتار عذاب الهی گشتند. قرآن، کتاب قصه و داستان نیست، ولی سرشار از قصص و حکایات افراد و امتهاست و همه بر اساس درس گرفتن و الهام و عبرت و پند.

امام صادق علیه السلام می فرماید:
– علیکم بالقرآن! فما و جدتم آیه نجابها من کان قبلکم فاعملوابه، و ما وجدتموه هلک من کان قبلکم فاجتنبوه.-
/پاورقی ۶- الحیاه، ج ۲، ص ۱۱۶٫/
برشماباد قرآن! هر آیه ای را که یافتید که گذشتگان، با عمل به محتوای آن آیه نجات یافتند، شماهم به آن عمل کنید و هر آیه را دیدید که بیانگر هلاکت پیشینیان است، شماهم از آن (عامل هلاکت) بپرهیزید.
این شیوه برخورد با آیات قرآن، سودمندترین شیوه ای است که درعمل فردی و اجتماعی مسلمانان اثر می گذارد و قرآن هدایتگر قاری می شود.

۵- احکام جاودانه
دین خدا و آیات قرآن، حاوی یک سلسله احکام الهی است که تادامنه قیامت استمرار می یابد. آنچه که حلال الهی و حرام الهی است، مشمول مرور زمان نمی شود و حکم خدا در اثر – جو- یا- شرایط جدید- یا – تمایلات این و آن – عوض نمی گردد. امام صادق علیه السلام در تشریح بعثت های سلسله نورانی انبیا، به دوره بعثت رسول خاتم صلی الله و علیه و آله می رسد و می فرماید: – تا آن که محمد صلی الله و علیه و آله آمد و قرآن را آورد و شریعت و راه و روش قرآن را. پس حلال آن تا روز قیامت حلال است و حرام آن تا روز قیامت حرام می باشد.-
و در سخنی دیگر، جریان قرآن را در عصرها و زمان ها، همچون جریان شب و روز و ماه و خورشید می داند. با بیان امام صادق علیه السلام راه براندیشه کسانی که احکام خدا را مقطعی و دوره ای می دانند و عصرحاضر را برای اجرای احکام قرآن مناسب نمی دانند و قوانین وحی رابرای تنظیم امور بشریت امروز و جامعه کنونی کافی نمی بینند، بسته می شود.
/پاورقی ۷- کافی، ج ۲، ص ۱۸٫/

۶- همیشه زنده و شاداب
غیر از احکام قرآن و حلال و حرام آن که ابدی است، خود این کتاب ژرف و فصیح و متین نیز با گذشت زمان کهنه نمی شود و پیوسته معارف آن برای همه اقشار در همه زمانها درخشندگی و آموزندگی دارد.
امام صادق علیه السلام در حدیثی به رمز و راز این جاودانگی و طراوت همیشگی در کلام خدا اشاره دارد. مردی از آن حضرت می پرسد: چرا قرآن با نشر و درس و بررسی، تازه تر و شاداب تر می شود و هرگز کهنه نمی شود.
امام صادق علیه السلام در پاسخ می فرماید:
– لان الله تبارک و تعالی لم یجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس فهو فی کل زمان جدید و عند کل قوم غض الی یوم القیامه.-
/پاورقی ۸- بحارالانوار، ج ۸۹، ص ۱۵٫/
برای این که خدای متعال آن را برای زمانی خاص یا مردمی خاص قرار نداده است. از این رو قرآن در هر زمان تازه است و نزد هرقومی شاداب است تا روز قیامت.
طراوت و تازگی قرآن برای همه و همیشه، به خاطر آن است که معجزه جاوید پیامبر صلی الله و علیه و آله و کلام الهی است و در هر عصری پاسخگوی نیازهای فکری، هدایتی و اجتماعی مردم است.

۷- حفظ، آموزش و عمل
گرچه تلاوت قرآن و حفظ کردن آیات آن ثواب دارد و ارزشمند است،ولی تکلیف مسلمانان در این حد خلاصه نمی شود. حفظ کردن باید همراه با عمل باشد و یاد دادن و یادگرفتن به قصد اجرای فرموده های خدای متعال. حضرت صادق علیه السلام فرموده است:
– الحافظ للقرآن، العامل به، مع السفره الکرام البرره –
/پاورقی ۹- الحیاه، ج ۲، ص ص ۱۵۲٫/
کسی که حافظ قرآن و عمل کننده به آن باشد، همراه با سفیران والامقام و نیکوکار الهی (فرشتگان مقرب) خواهد بود.
ضرورت آموختن قرآن نیز در کلام آن حضرت مطرح است. می فرماید:
– ینبغی للمؤمن ان لایموت حتی یتعلم القرآن او یکون فی تعلمه –
/پاورقی ۱۰- همان، ص ۱۵۵٫/
سزاوار است که مؤمن نمیرد، تا آن که قرآن را آموخته باشد، یادر حال و مسیر فراگرفتن قرآن باشد.
با این حال، پای بندی به احکام قرآن و عمل به آن در تعبیر امام صادق علیه السلام چنین بیان شده است: – واحذر ان تقع من اقامتک حروفه فی اضاعه حدوده –
/پاورقی ۱۱- بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۴۳٫/
بپرهیز از این که در مسیر اقامه حروف، به اضاعه حدود بیفتی.
بسیارند آنان که در شکل و ظاهر به قرآن می پردازند و در ورای جلوه های ظاهری قرآنی، عمل به قرآن مطرح نیست. این گونه برخوردتشریفاتی و مراسمی و شکلی با قرآن، در شان کلام الهی و منشور آسمانی نیست.

۸- ادب و آداب تلاوت
خواندن قرآن نیز آدابی دارد، هم آداب ظاهری همچون مسواک، وضو،ترتیل، صوت خوش، رو به قبله بودن، حفظ احترام کلام الله و… وهم آداب باطنی و حالت های روحی و توجه قلبی و عنایت به کلام خداو پیداکردن حالت خشوع و تذکر و تاثیر پذیری ازتلاوت، این نکات در کلمات امام صادق علیه السلام بسیار بیان شده است. به برخی از این رهنمودها اشاره می شود:

امام صادق علیه السلام می فرماید:
هرگاه نزد تو قرآن تلاوت می شود، برتولازم است گوش بدهی و سکوت و توجه داشته باشی:
– اذا قری عندک القرآن وجب علیک الانصات و الاستماع –
/پاورقی ۱۲- وسائل الشیعه، ج ۴، ص ۸۶۱٫/
این همان نکته قرآنی است که در آیه ۲۰۴ سوره اعراف آمده است:
(و اذا قری القرآن فاستمعوا له و انصتوا).
و در سخن دیگری به نقل ازحضرت رسول صلی الله و علیه و آله می فرماید که: – راه قرآن – را نظیف و پاکیزه کنید. می پرسند: راه قرآن چیست؟
می فرماید: دهان دهان یتان. می پرسند: چگونه؟ می فرماید: بامسواک.
/پاورقی ۱۳- الحیاه، ج ۲، ص ۱۵۸٫/
در حدیث دیگر، امام صادق علیه السلام فرموده است:
کسی که قرآن بخواند، ولی قلبش رقت پیدا نکند و در برابر خداوندخاضع نشود و در درون، حالت حزن و خشیت و هراس نیابد، شان وجایگاه والای خدا را سبک شمرده است. بنگر که کتاب پروردگارت راچگونه می خوانی و با منشور لایت خویش چه برخوردی داری و اوامر ونواهی آن را چگونه پاسخ می دهی و حدود و تکالیف آن را چگونه امتثال و فرمان برداری می کنی؟ در آیه های وعد و وعید، درنگ کن، در امثال و مواعظ قرآن اندیشه کن. مبادا اقامه حروف و قرائت ظاهر، تو را در تباه ساختن حدود آن بیندازد!…
/پاورقی ۱۴- بحارالانوار، ج ۸۹، ص ۲۰۷٫/
تلاوت با حزن و حالتی اندوه ناک که نشان دهنده تاثر روحی قاری از آیات کلام خداست، ادب دیگری از آداب تلاوت است. امام صادق علیه السلام فرموده است:
– ان القرآن نزل بالحزن فاقروه بالحزن –
قرآن با حزن نازل شده است، شما هم، آن را حزین قرائت کنید.
/پاورقی ۱۵- وسائل الشیعه، ج ۴، ص ۸۵۷٫/

۹- جوانان و قرآن
موج مقدس و فراگیر قرآنی که در کشورمان وجود دارد و این همه نوجوانان و جوانان را در جلسات ترتیل و قرائت و مسابقات حفظ وخواندن و مفاهیم آیات، برگرد محور نورانی قرآن جذب کرده است، قابل ستایش و مایه شکر و سپاس است. انس با قرآن، دلهای جوانان را روشن و زندگیهاشان را با صفا می کند و عامل جذب آنان به پاکی و راه خدا می شود.
امام صادق علیه السلام می فرماید: هرجوان مومنی که قرآن بخواند، قرآن باگوشت و خون او در می آمیزد و خداوند او را با فرشتگان بزرگوارهمراه می سازد و قرآن روز قیامت نگه دارنده او (از دوزخ) خواهد بود:
– من قرئی القرآن و هو شاب مؤمن، اختلط القرآن بلحمه و دمه، وجعله الله مع السفره الکرام البرره و کان القرآن حجیزا عنه یوم القیامه.-
/پاورقی ۱۶- الحیاه، ج ۲، ص ۱۶۴٫/
بخصوص، خانه هایی که نوای خوش قرآن از حنجره های داوودی از آن هابه گوش می رسد و صبح و شام، جوانان صاحبدل و روشن ضمیر، همدم کتاب خدایی اند و لحظات خویش را با انس با قرآن سپری می کنند، مشمول رحمت خدا و هدایت قرآنی می شوند. این گونه خانه های نورانی از تلاوت، در آسمانها تابان و فروزان است. امام صادق علیه السلام می فرماید:
خانه ای که یک فرد مسلمان در آن قرآن تلاوت می کند، برای اهل آسمان نورانی دیده می شود، همچنان که مردم دنیا در آسمان ستاره درخشان را می بینند.
/پاورقی ۱۷- کافی، ج ۲، ص ۶۱۰٫/

۱۰- نکته های دیگر
همچنان که یاد شد، در دریای کلمات حضرت صادق علیه السلام گهرهای فراوانی وجود دارد که در باره قرآن کریم است. نقل آن ها به طول می انجامد. عصاره و خلاصه ای از آن مضامین را که در برخی روایات دیگر آمده است، تقدیم می کنیم.
امام صادق علیه السلام، قرآن را دارای آیات ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه می داند و بهره گیری از قرآن را برای کسانی روا می شمرد که به این نکات توجه داشته باشند و گرنه گمراه می شوند و گمراه می کنند. وی برای فراگیری هر حرف از قرآن، پاداش ده حسنه بیان می کند و می فرماید: قرآنی که خوانده نمی شود و غبار بر آن می نشیند، روز قیامت به درگاه خدا شکایت می کند. تلاوت راستین را آن می داند که قرآن خوانان، وقتی به آیات بهشت و جهنم می رسند، می ایستند و تامل می کنند. اهل بیت علیهم السلام را وارثان کتاب خدا و برگزیدگان خلق می شمرد و از این خاندان به عنوان وجه الله، آیات، بینات و حدود الله یاد می کند و ولایت ائمه را قطب و محور قرآن و همه کتب آسمانی معرفی می کند و قرآن را – ثقل اکبر- می نامد و آن را چراغ هدایت و فروغ تاریکی و حیات بخش قلب بینا و گشاینده چشم و دل می شمارد. از دیدگاه آن حضرت، قرآن – معیار- و ملاک درستی و حقانیت هر حرف و حدیث است و می فرماید:
هر چه که از ما برای شمانقل می شود، در صورتی که مخالف با قرآن باشد ما نگفته ایم و شما نپذیرید. او اهل بیت پیامبر صلی الله و علیه و آله را خزانه داران علم الهی و بازگو کنندکان وحی خدا می داند و از تفسیر به رای نهی می کند و از آن قاری که که به خاطر خود نمایی یا کسب درآمد، به قرائت می پردازد، نکوهش می کند.
پایان بخش نوشته را حدیثی از آن حضرت درباره فضیلت سوره فجر و دعوت به خواندن آن در نمازها تقدیم امت شهید پرور و فجرآفرینان می شود. امام صادق علیه السلام می فرمود:
– اقروا سوره الفجر فی فرائضکم و نوافلکم، فانها سوره الحسین بن علی من قراها کان مع الحسین فی درجته من الجنه – سوره فجر
/پاورقی ۱۸- تفسیر برهان، ج ۴، ص ۴۵۷; مجمع البیان، ج، ۵، ص ۴۸۱٫/
را در نمازهای واجب و مستحب خود بخوانید، چرا که آن، سوره حسین بن علی علیه السلام است. هرکس آن را بخواند، در بهشت همراه حسین علیه السلام و در رتبه و درجه او خواهد بود.
– والفجر- که سوگند خدای ازلی است روشنگر حقی است که با آل علی است این سوره به گفته امام صادق علیه السلام مشهور به سوره حسین بن علی علیه السلام است.
/پاورقی ۱۹- از جواد محدثی./
امید است که در سایه رهنمودهای حضرت صادق علیه السلام، با چشمه وحی الهی آشناتر شویم و – قرآنی – بیندیشیم و – قرآنی – زندگی کنیم.

پدید آورنده: جواد ذوالجلالی